Stimulus van Stress O#o van Nieuwenhuijze Inleiding Tegenwoordig is Stress een huishoudwoord. ‘Iedereen’ kent het woord Stress, en weet wat het betekent. Dat is te danken aan het werk van Hans Selye, endocrinoloog. Hij heeft er een leven lang werk aan gehad om dit zover te krijgen. Nu gaat het erom stress als stimulus te kunnen ervaren. Hans Selye is de grondlegger van het onderzoek naar Stress. Het volgende artikel vat de boekbespreking samen van zijn werk “The Stress of Life”, gepubliceerd in TIG Jaarboek 2007. Hans Selye Hans Selye was in 1925 student aan de medische faculteit van Praag toen het idee bij hem opkwam dat er iets vreemds aan de hand is in het ontstaan van ziekte. De prof van dienst besprak tijdens een college een aantal patiënten, met naar hij zei heel verschillende aandoeningen. Het viel Selye op dat de klachten van de patiënten niet verschilden: onwelbevinden, beslag op de tong, darmproblemen en gebrek aan eetlust, gewrichtspijn, vaak met koorts, soms met vergroting van de milt of lever en/of keelamandelen, rode huid enzovoort. De professor legde uit dat het ging om beginfasen van de ziekten. Voor Hans Selye was dit het begin van zijn levenswerk met grensverleggend onderzoek naar het Aanpassingsvermogen van ons lichaam. (TIG Jaarboek 2007 schenkt aandacht aan het bijbehorende regulatiesysteem.) Grenzen Stellen De conclusie van Hans Selye is als volgt kort samen te vatten: ons lichaam kan haar eigen grenzen stellen, verstellen, bijstellen en herstellen. Dit gebeurt door een heel gecontroleerd proces, van Ontstekingsregulatie. Ontstekingsbevorderende stoffen en ontstekingsremmers spelen daarin samen om lichaamsgrenzen op te lossen of juist duidelijker te stellen. (Figuur 1.) Veel van het werk van Hans Selye is besteed aan het onderzoeken en ontdekken van de bijbehorende hormonen. Het blijkt dat ook daar twee groepen van meespelen in het proces, en elkaar complementeren: de mineralocorcicoïden en de glycocorticoïden. De eerste groep hormonen heeft een minerale basis (zouten), en de tweede groep is gebaseerd op verbindingen met suikers. Beide zijn bijnierhormonen Hormoonregulatie Het samenspel tussen deze hormonen - en daardoor het samenspel tussen ontstekingsversterking en ontstekingsremming - wordt gereguleerd door de klieren van het lichaam. De hypofyse-hypothalamus-bijnier as is daarin tegenwoordig een centraal gegeven. Daarin moet worden vermeld dat het verschuiven van de balans (en dus de activiteit) van de betreffende klieren niet alleen wordt bepaald door de klieren (hormonen) maar ook door het zenuwstelsel (neuronen). Dit is een belangrijk gegeven, want het gaat hier in principe om de relatie tussen onze reactie vanuit dierlijke reflexen (het animale systeem) en plantaardige eigenschappen (het vegetatieve systeem). (Figuur 2.) Op dezelfde manier kunnen we zien dat in de soorten van hormonen de (plantaardige) suikers en de (minerale) suikers ook typerend zijn voor verschillende ontwikkelingsfasen van ons lichaam. Faseverschuiving De essentie van het aanpassingssysteem is dat we een verschuiving kunnen teweegbrengen tussen deze verschillende ontwikkelingsfasen in ons lichaam. Met ons bewustzijn kunnen we ervaren - en ten dele ingrijpen - op een verschuiving tussen dierlijke respons, plantaardige reacties, en minerale eigenschappen van de opbouw van ons lichaam. (Figuur 3.) Het bijbehorende regelsysteem is in verhouding verbluffend simpel: de lichaam grenzen lossen zich op (ontstekingsmediatoren), of worden juist sterker gesteld (ontstekingsremmers). Het gevolg is dat we ons opstellen als een rots, plant, dier, of juist vanuit ons bewustzijn omgaan met de situatie. Informatieverwerking, elektrische lading-ontlading, chemische en balansverschuiving spelen daarin samen in het bepalen van de fysieke opbouw van ons lichaam. (Figuur 4.) Fight-Flight-Fear-Faint Bekend is het Fight-Flight systeem; minder bekend is dat er een verwant intern Fear-Faint systeem aan is gekoppeld. Eerst is er een interne respons, dan pas een externe reactie. Eerst nemen we in het lichaam waar dat we een probleem hebben in het omgaan met de omgeving. Dan pas besluiten we om daar wat aan te doen. Depressie is een vorm van de Faint reactie; vergelijk het met het doodliggen van een haas bij het overvliegen van een havik. Fear is te zien in de siddering in de reactie van een kruidje-roermeniet na aanraking uit de omgeving. De beweging van de omgeving is versterkt weer te zien in het plantje. Flight is het gevolg wanneer die beweging leidt tot een wegtrekken niet alleen voor de aanraking uit de omgeving, maar ook tot een weggaan uit die omgeving. Fight is de optie om dat proces om te keren, en in te gaan tegen de verandering van de omgeving. Op die manier bouwden de Hollander dijken, en volksstammen huizen. We hebben het vermogen om de verandering van de omgeving om te keren en onze omgeving te veranderen. Systeemregulatie Centraal daarin is het Aanpassingssysteem. dat dis door een paar simpele hormonen via een wel/niet ontstekingsproces wordt geregeld. Die regulatie is de kern van het hele gebeuren. Dit is ook de essentie van het werk van Hans Selye: hij liet zien dat er in ons lichaam een regulatiesysteem is. Dat systeem is bepalend in het bepalen van de balans tussen het aanpassen aan de omgeving, en het aanpassen van de omgeving. Naast onze Anatomie (de materiële vorm van ons lichaam) en de Fysiologie (de vormgevingsprocessen van het lichaam) is er dus ook een Regulatiesysteem, dat het samenspel van de vormprocessen bepaalt. (Het samenspel tussen ontstekingspromotie en ontstekingsremming is daarvan een duidelijk voorbeeld). Ook al is dit Regulatiesysteem door Selye al uitgebreid beschreven, het wordt in onze geneeskunde nog niet als een eigen systeem gekend en herkend. Bij andere geneeswijzen is dat anders: daar wordt dit regulatiesysteem goed begrepen en gebruikt. Aanpassingsziekten Het hebben van een regulatiesysteem houdt in dat zulk een systeem niet alleen bestaat, maar ook moet worden onderhouden. Dit betekend dat ons aanpassingsvermogen moet worden kunnen bijgesteld, en hersteld. Het betekend dat er met het aanpassingsysteem van allerlei kan misgaan: er is een hele serie van aanpassingsziekten, die door Selye al uitgebreid zijn beschreven. Reuma, kanker, diabetes en andere aandoeningen worden door hem niet gezien als ziekten op zichzelf, maar als uitingen van verstoringen van het regulatie systeem. Van belang is om te weten dat dit regulatiesysteem door hormonen en neuronen bepaald wordt: de essentie ervan is elektromagnetisch. Het regelsysteem van ons lichaam is gebaseerd op elektromagnetische principes. Ook hiervan is in de moderne geneeskunde nog steeds niet veel terug te vinden. ook hier zijn het vooral de andere geneeswijzen die dit beseffen en gebruiken. (Opvallend is dat Selye dit werk al in 1956 had beschreven. De herziene druk waarop dit artikel gebaseerd is was van 1978). Leefstijlziekten Door Selye zijn veel voorbeelden beschreven van systeemziekten, doe louter bepaald zijn door stress: het moeilijk kunnen omgaan met veranderingen in de omgeving. Hij geeft zelfs een hele lijst van typische ziekten van groepen beroepen. Afhankelijk van de soort beleving van stress wordt het lichaam anders belast. Daardoor put het op en andere manier uit, met eigen kenmerkende ziekten. Piloten, advocaten, vissers; noem maar op. Afhankelijk of de stress ligt in het omgaan met ideeën, met mensen, of met de omgeving is de (over)belasting van het lichaam anders. En bezwijkt het regulatiesysteem op een andere kenmerkende manier. Het meest beklende voorbeeld is de maagzweer. In feite is dit een deel van een typerend beeld van een verschuiving van de activatie van het vegetatieve systeem naar de dierlijke respons. Bruce Lipton heeft dit meer recent ook beschreven: door stress schakelt het voorbrein uit, en overleven mensen op hun cerebellaire reflexen. De doorbloeding gaat van het orgaansysteem naar de perifere spieren. Baby’s van gestresste moeders ontwikkelen een gespierd atletisch lichaam; baby’s van ontspannen moeders ontwikkelen goed gevormde organen en voorbrein. De maagzweren, en het verzwakken van het darmsysteem werd al door Selye gevonden. Het heeft te maken met de reactie op een ongunstige omgeving. De plant, geworteld in de omgeving, kaan daar niet meer groeien en verwelkt. (In ons is dat te zien als het orgaansysteem dat verzwakt). Het dier, met vrije keuze voor verplaatsing inde omgeving, vlucht. (In ons is dat te zien als de versterkte doorbloeding van onze spieren; roodheid van boosheid of blozen zijn daarvan voorbeeld.) Onnatuurlijk gedrag In onze sociale omgeving krijgen veel mensen geleerd dat je niet mag vluchten - je mag bijvoorbeeld niet weglopen uit de klas wanneer je door de leraar tijdens een examen met vragen 'bedreigd' wordt. Het gevolg is dat de natuurlijke reflex in de cultuur onderdrukt wordt. Je wilt vluchten, maar je mag niet. Dat leidt tot allerlei soorten van conflicten, waarvan het lichaam de dupe wordt. Het regulatiesysteem wil een oplossing bieden, maar dat mag niet van de mensen in je omgeving. Het gevolg is dat het lichaam 'verscheurd wordt', en ziek wordt, van een conflict tussen natuur en cultuur; diergedrag en vegetatieve respons, en uiteindelijk tussen ons bewustzijn en de materiële vorm van ons lichaam. mens, dier, plant en mineraal zijn allemaal in ons lichaam te vinden. Ingeval van problemen in het aanpassingssysteem kan hun samenhang zo worden verstoord dat het lichaam uiteenvalt. Voel je goed Zoals Selye al liet zien is dat uiteenvallen van het lichaam in ziekte een gewoon en logisch gevolg van juist het principe waarmee ons lichaam zich aanpast in onze omgeving. Afhankelijk van hoe je je voelt, maakt je brein het ene of het andere hormoon aan. het gevolg is dat je bewust op je omgeving kan reageren, of terugschakelt op reflexmatige reactie. Het hangt ervan af of je dan wegvlucht uit de onheuse omgeving, of daarin blijft hangen. Met als gevolg dat je lichaam zich daar uitput; ziek wordt en sterft. Het is wat men noemt een cascade van reacties: neem je de verkeerde keuze, dan gaat je lichaam daaraan ten gronde. Het werk van Selye (en Lipton) is belangrijk omdat het uitlegt wat de gewone respons is. Als de omgeving je niet bevalt, voel je dat. Als je dan niet weggaat, moet je lichaam voor alles wat er gebeurt compenseren. Je lichaam wordt uitgeput, je gaat ziek, en gaat dood. Creative oplossing Als je dat omdraait heb je direct ook de oplossing voor het probleem. Als de situatie je niet belalt (je moet dat wel kunnen voelen) dan ga je weg. Of, vanuit de meer creatieve optie: je draait de situatie om. In plaats van Fight, Flight, Fear, Faint (de uitputtingsspiraal) gebruik je de creatieve spiraal. Je maakt een stimulus van stress. Dat wat je niet bevalt, bekijk je op een andere manier waardoor het ten goede kan keren. Dat is de essentie van ons scheppend vermogen. Dat is waar we anders zijn dan een mineraal, plant of de meeste dieren. We kunnen onze omgeving aanpassen door die te begrijpen. De mensheid is daarin handiger dan veel dieren: we hebben taal en technologie en kunnen daardoor samen werken. Dammen bouwen. Brandgangen bouwen. We zijn daar zo goed in geworden dat we er nu in slagen onze omgeving te vermoorden. Daarin hebben we nog wat te leren om als mensheid niet voor de aarde het equivalent te zijn van een virus of kanker. Ook hier gaat her er om dat we ons aanpassingvermogen beter leren kennen. En in het aanpassen van de omgeving de natuurlijke balans verliezen. Want ook daar gaan we aan ten gronde. Vrije keuze in het gebruik van je aanpassend vermogen Het aanpassingsvermogen is een fascinerend gegeven. Het heeft te maken met ons regulatiesysteem, waarin de anatomie van de vaste stof van het lichaam, de regulatie van de lichaamsprocessen, de neuronale/hormonale procesregulatie, samenkomt in onze beleving van onze omgeving. Het is je beleving van je omgeving die daarin centraal staat. Daardoor wordt de (onbewuste) keuze van je regulatiesysteem bepaalt: aanpassing van jezelf of van je omgeving. Dat bepaalt hoe de fysiologische processen verschuiven. En dat bepaalt weer of je lichaam zich opbouwt of afbreekt. Selye heeft dat laten zien in het samenspel tussen minerale- en glycocorticale hormonen, en hun effect in de verschuiving van de balans tussen een dierlijke of plantaardige respons. Het proces vat zich samen als de regulatie van ontstekingsprocessen waardoor we de grens tussen onszelf en onze omgeving verleggen. Dat is het belangrijkste resultaat van het werk van Selye: hoe je je voelt bepaalt of je vorm krijgt in de omgeving, of erin oplost. Leef je op door Stimulus, of ga je kapot aan de Stress. Het ligt er niet aan wat je vindt in je omgeving. Het ligt eraan hoe je ermee omgaat. Dat is een keuze. Als je stress ervaart, weet je dat je lichaam niet kan omgaan met de omgeving. Verander dan van omgeving, of verander de omgeving, maar blijf niet zitten want daaraan ga je kapot. Stress is een stimulus om wat te doen aan je situatie. Het eerste wat je doen kan: maak stimulus van stress. Literatuur: Selye, H (1978/1856) The Stress of Life, (revised edition), McGraw-Hill, NY, USA, ISBN: 0-07-056212-1 Lipton, B http://www.brucelipton.com/article/the-wisdom-of-your-cellspart-2-how-your-beliefs-control-your-biology TIG Jaarboek (2007) Het Regulatiesysteem van ons lichaam, Boekbespreking, Hans Selye, Tijdschrift voor Integrale Geneeskunde